نقش تدبیر در زندگی

تدبیر در معیشت و زندگی، یکی از عوامل موفقیت انسان به‌شمار می‌رود. ۲ برخی افراد به دلیل اعتقادات مذهبی خاص از امور دنیایی خویش غافل شده، مراتب را برعهده قضا و قدر می‌گذارند و نقش تدبیر را ضعیف قلمداد می‌کنند. برخی نیز بر اثر کج‌اندیشی تنها به امور آخرت می‌پردازند و رسیدگی به امور دنیا را غیرموجه می‌شمارند و دین را تنها متکفل امور آخرتی می‌دانند. امام صادق(ع) در نفی این‌گونه عقاید می‌فرماید : «لیس منا من ترک دنیاه لاخرته و لا آخرته لدنیاه» (هر کس دنیای خود را به خاطر آخرت و یا آخرت را به‌خاطر دنیای خود ترک نماید از ما نیست.) و همچنین از حضرت علی(ع) نقل شده است که : برای دنیای خود چنان (تدبیر و) کار کن که گویی همیشه زنده‌ای و برای آخرت خود چنان کن که گویی فردا وقت مردن تو است. ۳

انسان مؤمن از خداوند درخواست زندگی نیکو دارد که در آن همه نیازهای معیشتی او فراهم گردد. مسکن و لباس و تغذیه مناسب و کافی از ضروریات زندگی است۴ و براساس تعالیم اسلامی داشتن یک زندگی، که در آن نان و آب۵، لباس و پوشاک، مسکن و وسایل رفاهی هر فرد به قدر کفایت مهیا باشد، از اهداف عالی حکومت اسلامی است. ۶

خداوند از نعمت‌هایی چون انگور، زیتون، خرما ومیوه‌های مختلف۷ و گوشت‌های تازه دریایی۸ و شیر چهارپایان۹ و عسل زنبورها۱۰ مثال زده و آن‌ها را برای استفاده در اختیار انسان قرار داده است. ۱۱

در روایات نیز از نان۱۲، گوشت، شیر۱۳، انواع میوه ها، سیزیجات، دانه‌های گیاهی، عسل۱۴، روغن زیتون۱۵ و … به‌عنوان وسایل تأمین و ازدیاد قوه۱۶ جسمانی یاد شده و سفارش شده است که انسان مؤمن و متمکن بایستی این غذاها را برای خود و عیالش تهیه نماید. ۱۷

علاوه بر آن بایستی از امکانات لازم برای پذیرایی از مهمان۱۸ و مسکن مناسب۱۹ و هزینه‌های لازم برای آرایش و زینت۲۰ برخوردار باشد. و یک زندگی مطلوب از نظر ائمه (علی) آن است که رفاه و آسایش در آن موجود باشد.

چنان که امام باقر(ع) می‌فرماید، «اسئَلُکَ اللّهُمَّ الرَّفاهِیَّه فی مَعیشَتی ما اَبقَیتَنی» خداوندا رفاه و آسایش در زندگی را تا زمانی که زنده‌ام نصیب من بساز. ۲۱)

سفارش آیات و روایات به استفاده از مواهب و نعمت‌های الهی، تأمینم مسکن برای خانواده و فراهم نمودن وسایل رفاهی در حد کفایت (بدون اسراف)، نشان‌ می‌دهد که دین مبین اسلام درصدد ایجاد جامعه‌ای متشکل از افرادی متدین و همراه با سلامت جسمی و روانی است و در همین راستا علاوه بر تعیین وظیفه برای مسؤولان جامعه به وظایف فردی اشخاص نیز توجه ویژه مبذول داشته است.

تدبیر در زندگی فردی

در این‌جا به چند مورد از تذکرات و رهنمودهای ائمه (ع) در مورد به‌کار بستن تدبیر در امور اقتصادی اشاره می‌‌کنیم :

ـ هرگاه خداوند نسبت به بنده خود اراده خیر داشته باشد، به او میانه‌روی و تدبیر نیکو الهام می‌کند و از تدبیر بد و اسراف او را دور می‌سازد.۲۲

ـ آفت (امور) زندگی، تدبیر بد است. ۲۳

ـ تدبیر بد کلید فقر است. ۲۴

ـ از فقر بر امت خود هراسی ندارم، اما بر آن‌ها از سوء تدبیر هراسناکم.۲۵

از این روایات به‌خوبی مشهود است که بسیاری از موارد هلاکت انسان‌ها و نابسامانی‌هایی که در زندگی فردی اشخاص ایجاد می‌شود به‌دلیل تدبیر بد خود آن‌هاست، و حتی خداوند هم به دعای آنان توجهی نمی‌کند و در همین زمینه سخن امام صادق (ع) بسیار بامعنا است که می‌فرماید :  اگر کسی سی یا چهل هزار (دینار یا درهم) داشته باشد و همه را در راه صحیحی خرج کند به‌طوری که تهی‌دست شود یکی از آن سه نفری خواهد بود که دعایشان مستجاب نمی‌گردد. راوی می‌گوید : قربانت گردم آن‌ها کیستند؟ فرمود : اول مردی که مالی را که خداوند به او عطا کرده خرج کند و بگوید  خدایا به من روزی بده، جواب آمد مگر روزی تو را ندادم؟ دوم مردی که (به دلیل بدی همسر) به او ستم کند و نفرین نماید. خداوند می‌فرماید : «مگر طلاق او را به دست تو ندادم؟» سوم مردی که در خانه بنشیند و دعا کند که خدایا روزی مرا برسان خطاب شود مگر راه تحصیل روزی را در اختیارت نگذاشتم؟

تدبیر در زندگی از دیدگاه برخی دانشمندان

ابوعلی سینا معتقد است که برای مرد بهترین زیبایی آن است که تأمین معیشت خود را از راهی بطلبد که به اصول عفت و رفق نزدیک‌تر و از حرص و طمع آشکار دور باشد و درآمد خود را به سه بخش تقسیم نماید : بخش اول را به مصرف شخصی، بخش دوم را پس‌انداز و بخش سوم را به انفاق و مصارف عام اختصاص دهد

همچنین خواجه نصیرالدین طوسی در این زمینه می‌گوید : اکتساب مال به تدبیر منوط است و عاقل بایستی از پس‌انداز و ذخیره اموال و اقوات غافل نباشد و در موقع خرج و انفاق کردن از اسراف بپرهیزد و ازسوء تعبیر احتراز نماید. یعنی چنان نباشد که برخی اوقات بیش از حد معمول و بعضی اوقات کمتر خرج نماید.۲۸ در کتاب «نفائس الفنون فی عرایس العیون» آمده است که حفظ مال به سه شرط صورت پذیرد : اول آن‌که خرج کمتر از دخل یا مساوی او بود؛ دوم آن‌که در چیزی که تمیز آن معتذر باشد، همچون ملکی که از عمارات آن قاصر ماند یا جوهری که راغب آن کمتر اتفاق افتد، صرف نکند؛ سوم آن‌که رواج کار طلبد و سود اندک را چون متواتر باشد، بر منافع بسیار که بر سبیل اتفاق بود اختیار کند.

و عاقل باید از ادخار (ذخیره نمودن) اقوات و اموال غافل نباشد تا در اوقات ضرورت و تعذر اکتساب مانند قحط و نکبات و ایام امراض و آفات صرف کند. ۲۹

آثار فقدان آینده‌نگری

داشتن هدف و تلاش برای آینده بهتر را آینده‌نگری گویند. فقدان آینده‌نگری باعث ایجاد فقر می‌شود و از هدایت نیروها و امکانات هرچند اندک به‌سوی آینده بهتر جلوگیری می‌کند.

متأسفانه در جهان سوم آینده‌نگری جای خود را باز نکرده و مردم تنها به امروز می‌اندیشند و فردا را از یاد می‌برند. وقتی آینده‌نگری در جامعه به صورت یک فرهنگ در نیاید، نیازمندی‌های امروز، آینده و منابع را نابود می‌کند، چرا که چنین ملتی سرمایه‌گذاری صحیح نمی‌کند، نظم و انضباط اجتماعی ندارد، فرصت‌ها را از دست می‌دهد، مصرف‌کننده می‌شود، در کارها به درستی اندیشه نمی‌کند و رفاه زودگذر را بر سرمایه‌گذاری درازمدت ترجیح می‌دهد. ۳۰

تقدیر معیشت در روایات

مفهوم تقدیر معیشت همان‌اندازه قرار دادن و تدیر نمودن در امور معیشت (زندگی) است. در روایات آمده است که امور شخص مسلمان بدون تفقه در دین و تقدیر بر معیشت و صبر بر مشکلات اصلاح نخواهد شد. ۳۱

با درنظر گرفتن همه روایاتی۳۲ که در این زمینه وارد شده درمی‌یابیم که معیار تقدیر معیشت نسبت به زمان‌ها و شرایط مختلف تغییرپذیر است.به‌طور مثال، زمانی در شهر مدینه عرضه گندم کم شد و قیمت آن بالا رفت.معتب، خدمتکار حضر امام صادق(ع) چنین نقل می‌کند : حضرت از من پرسیدند : ای معتب چقدر ذخیره گندم داریم؟

ـ گفتم آن‌قدر هست که ماه‌های زیادی ما را کفایت می‌کند.

ـ آن را خارج نما!

ـ یا بن رسول‌الله (ص) در مدینه طعامی وجود ندارد.

ـ آن‌ها را بفروش!

بعد از آنکه آنها را فروختم، حضرت فرمود :

روزبه‌روز گندم بخر و غذاهای خانواده مرا نصف گندم و نصف جو قرار بده. خدا می‌داند که می‌توانم غذای آنان را از گندم تنها قرار دهم اما دوست می‌دارم که خداوند ببیند مرا که تقدیر معیشت را به‌خوبی رعایت می‌کنم.۳۳ علاوه بر این امام صادق (ع) به کار و اقتصاد تنها برای رفاه خود نمی‌اندیشید و درصدد پویایی اقتصاد و جامعه بود و از همین رو در روایتی از ایشان آمده است که راوی (محمد بن عذافر) می‌گوید : حضرت به من هفتصد درهم تحویل داد و فرمود در کاری صرف کن (گرچه) من نسب به آن ولع و گرفته و صد دینار سود به دست آوردم.روزی در طواف (با حضرت برخورد نموده) و عرضه کردم فدایت شوم خداوند صد دینار روزی نمود. حضرت فرمود ضمیمه سرمایه کن.۳۴ این روایت‌ها نشان می‌دهد که اندازه قرار دادن برای دخل و خرج و به کار انداختن سرمایه و ایجاد شغل از مواردی است که در شرع مقدس اسلام بر آن‌ها تأکید گردیده است.