علوم قرآن

علوم قرآن به مجموعه‌ای از دانشهای مرتبط با قرآن گفته می‌شود که گستره بزرگی از دانشهایی همچون تفسیر، تجوید، دانش قرائات قرآنی، شان نزول آیات قرآن، دانش بلاغت آیات قرآن، تاریخ‌گذاری قرآن تا هرمونتیک را در بر می‌گیرد. دسته‌ای از این دانشها در سنت اسلامی سابقه دراز دارند، ولی برخی از آنها همچون هرمونتیک مباحث تازه راه یافته به علوم قرآن است. همچنین به برخی از این مباحث همچون تاریخ‌گذاری قرآن کمتر پرداخته می‌شده است و به تأثیر از پژوهش‌های مستشرقان بیشتر گسترش یافته‌اند. واژگان علوم قرآن که به گستره‌ای از دانشهای مرتبط با قرآن اشاره دارد، بیشتر در عربی و فارسی به کار گرفته می‌شود و در انگلیسی برابرنهادی ندارد. اگر چه هر یک از دانشهای موجود در این گستره دارای برابرنهاد انگلیسی هستند.

اصطلاح "علوم قرآنی" به مجموعه مسائل مرتبط با شناخت قرآن و شوون مختلف آن گفته می‌شود. علوم قرآنی مباحث بیرونی قرآن است و بر خلاف "معارف قرآنی" به درون و محتوای قرآن از جنبه تفسیری کاری ندارد. به عبارت دیگر علوم قرآنی مقدمه‌ای برای معارف قرآنی و تفسیر است.

علوم را از این جهت به صیغه جمع گفته‌اند که هر یک از مسائل مطرح در علوم قرآنی در چارچوب خود استقلال دارد و غالبا ارتباط تنگاتنگی با دیگر مسائل علوم قرآنی ندارد و شاخه‌ای مستقل شناخته می‌شود. به همین دلیل بین آنها یک نظم طبیعی برقرار نیست که رعایت ترتیب بحث ضروری باشد، لذا هر مسأله جدا از دیگر مسائل قابل بحث و بررسی است.

در علوم قرآنی مباحثی مانند پدیده وحی، تاریخ نزول قرآن، جمع و تألیف قرآن، مسأله قرائت و قراء، محکم و متشابه، ناسخ و منسوخ، اعجاز قرآن و ابعاد آن، مصونیت قرآن از تحریف و ... مطرح می‌باشد. با نگاهی به این عناوین ضرورت بحث در علوم قرآنی روشن می‌شود. به عنوان مثال تا اثبات نگردد که قرآن، کلام الهی است بحث از محتوای آن بی مورد است و یا این که تا مفهوم نسخ روشن نشود و آیات ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه از یکدیگر تمییز داده نشود، ورود به تفسیر خطا برانگیز خواهد بود. لذا بخش دین و اندیشه از این پس طی سلسله مقالاتی به بررسی مباحث علوم قرآنی می‌پردازد

معجزه پیامبران

یکی از پرسشهای مطرح شده در مورد معجزه این است که معجزه ضرورت تبلیغی است یا ضرورت دفاعی؟

یعنی پیامبران دعوت خود را از همان روز نخست با معجزه آغاز می کنند؟  یا موقعی که با شبهه های منکران روبرو می شوند ، معجزه نشان می دهند؟

سیره پیامبران و صراحت قرآن بر این امر دلالت دارد که معجزه ضرورت دفاعی است و آوردن معجزه برای پیامبران تنها وقتی است که با شبهه های منکران روبرو شده اند.

اصول بنیادین دعوت پیامبران کاملا فطری و عقلانی بوده است؛  به همین سبب، پیامبران از همان آغاز رسالت خود معجزه نیاوردند، بلکه هنگامی معجزه می آوردند مه با انکار منکران روبرو می شدند و یا وقتی که مردم برای رفع شبهه درخواست معجزه می کردند.

معیار و ملاک تشخیص سوره‏هاى مکى و مدنى

طبق آمارى که از روایات ترتیب نزول به دست مى‏آید،86 سوره مکى و 28سوره مدنى است که در این گروه بندى سه معیار وجود دارد:

1- معیار زمان:بیش‏تر مفسرین معتقدند که معیار مکى یا مدنى بودن هجرت‏پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله از مکه به مدینه است. هر سوره‏اى که پیش از هجرت نازل شده مکى‏و هر سوره‏اى که پس از هجرت نازل شده است مدنى به شمار مى‏رود،خواه درمدینه نازل شده باشد خواه در سفرها.و حتى در مکه در سفر حج‏یا عمره یا پس ازفتح،چون پس از هجرت بوده است،مدنى محسوب مى‏شود.ملاک هجرت نیزداخل شدن به مدینه است.بنابر این آیاتى که پس از هجرت از مکه و پیش از ورودبه مدینه،در راه بر پیامبر نازل شده است،مکى محسوب مى‏شود.مثلا آیه ان الذی‏فرض علیک القرآن لرادک الى معاد... (1) بر اساس این تعریف و ملاک که پس از خروج ازمکه در راه بر پیامبر نازل شده،مکى است.

2- معیار مکان:هر چه در شهر مکه و پیرامون آن نازل شده مکى است.و هر چه‏در مدینه و پیرامون آن نازل گردیده مدنى است، خواه پیش از هجرت یا پس از آن‏نازل شده باشد.پس آن چه در غیر این دو منطقه نازل شده باشد نه مکى است و نه‏مدنى.در این زمینه جلال الدین سیوطى روایتى آورده است که پیامبر صلى الله علیه و آله فرمودند:

<انزل فى ثلاثة امکنة:مکة و المدینة و الشام‏»که طبق گفته ابن کثیر،مقصود از شام‏تبوک است (2) .

3- معیار خطاب:هر سوره‏اى که در آن،خطاب به مشرکان مى‏باشد مکى و هرسوره‏اى که در آن خطاب به مؤمنان مى‏باشد،مدنى است.در این زمینه ازعبد الله بن مسعود حدیثى آورده‏اند که گفته است:<هر سوره که یا ایها الناس در آن‏به کار رفته باشد،مکى است و هر سوره که یا ایها الذین آمنوا در آن به کار رفته باشدمدنى است‏» (3) ،زیرا در مدینه غلبه با مؤمنان بوده و در مکه با مشرکان. البته درسوره‏هاى مدنى مانند سوره بقره، یا ایها الناس به کار رفته که کلیت این معیار راخدشه‏دار مى‏کند.

براى تشخیص سوره‏هاى مکى و مدنى،ملاک‏هایى را مشخص کرده‏اند که هریک به تنهایى نمى‏تواند ملاک جامع و مانع باشد.بلکه این ملاک‏ها روى هم رفته تاحدودى تعیین کننده است.به طور کلى ملاک‏ها و علایم براى تشخیص،عبارت‏است از:1)نص و خبر،2) علایم صورى و ظاهرى،3)علایم محتوایى و معنوى.

علامه برهان الدین ابراهیم بن عمر بن ابراهیم جعبرى(متوفاى 732)مى‏گوید:<براى‏شناخت مکى و مدنى دو راه وجود دارد: سماعى،که از راه نقل و روایت‏به دست‏مى‏آید.قیاسى،که از روى ضابطه تشخیص داده مى‏شود».آن گونه که علقمة بن قیس(متوفاى 62)از عبد الله بن مسعود روایت کرده است:<هر سوره‏اى که در آن یا ایهاالناس آمده باشد یا لفظ‏<کلا»استعمال شده باشد یا در ابتداى آن حروف مقطع‏باشد-جز زهراوین(بقره و آل عمران)و نیز سوره رعد که بنا بر قولى مدنى است-یادر آن قصه آدم و ابلیس آمده باشد-جز سوره‏هاى طولانى-یا سوره‏اى که در آن‏سر گذشت انبیاى سلف و امت‏هاى گذشته آمده باشد مکى است،و هر سوره‏اى که‏در آن از فریضه و تکالیف و حدود شرعى سخن گفته شده باشد،مدنى است‏» (4) .

برخى خصوصیات دیگرى براى شناخت‏سوره‏هاى مکى و مدنى ذکر کرده‏اندکه عبارت است از:

1- کوتاهى آیات درون یک سوره و نیز کوتاهى سوره،نوعا مکى بودن آن رامى‏رساند.و بلندى آیه‏هاى یک سوره علاوه بر بلندى سوره نوعا مدنى بودن آن راثابت مى‏کند.

2- لحن تند و شدید سوره بیش‏تر با اهل مکه است که اهل عناد و لجاج ومقاومت در مقابل حق بوده‏اند،ولى لحن ملایم و خفیف، مدنى بودن سوره رامى‏رساند که بیش‏تر خطاب به مؤمنین است.

3- بحث درباره اصول معارف و اصل ایمان و دعوت به اسلام از ویژگى‏هاى‏سوره‏هاى مکى است.و در سوره‏هاى مدنى بیش‏تر از تفاصیل احکام و بیان‏شریعت اسلام سخن گفته شده است.

4- دعوت به پایبند بودن به اخلاق و استقامت در راى و سلامت عقیده و ترک‏لجاج و عناد و نیز برخورد تند با عقاید باطل مشرکان و ناچیز شمردن اندیشه‏هاى‏تهى و بى‏اساس آنان،از خصایص سوره‏هاى مکى به شمار مى‏رود.در حالى که‏برخورد با اهل کتاب و دعوت آنان به میانه روى در عقاید و افکار و اندیشه‏ها و نیزمبارزه با منافقین و ذکر خصایص و صفات آنان از ویژگى‏هاى سوره‏هاى مدنى است.

5- غالبا خطاب‏ها با عنوان یا ایها الناس... از ویژگى‏هاى سور مکى است و باعنوان یا ایها الذین آمنوا از خصایص سور مدنى است.

البته این ویژگى‏ها هرگز کلیت ندارد،بلکه صرفا درباره برخى از انواع صدق‏مى‏کند.و در صورت اجتماع چندین خصیصه،اگر موجب علم و یقین شود و نص‏معارضى در میان نباشد،قابل اعتماد است،و موجب قوت احتمال و اطمینان‏مى‏شود.در این صورت است که نتیجه کار برد فقهى و تاریخى و غیره دارد.بنابر این‏ملاک تشخیص مکى و مدنى،یا نقل و خبر است که اصطلاحا سماعى مى‏گویند.یااجتهاد و شواهد ظاهرى و صورت جمله بندى و داشتن سجع و وزن و کوتاهى آیات‏و سوره‏هاست‏یا شواهد محتوایى است.بدین معنا که شکل بیان اصول عقاید واحکام و برخورد با کفار و منافقین نشانه مکى و مدنى بودن سوره است.

سوره هاى مکى و مدنى

الف ) فایده این تقسیم

آیات و سوره هاى قرآن کریم به دو بخش مکى و مدنى تقسیم گردیده اند.

دلیل این تقسیم فواید و ثمراتى بوده که بر آن مترتب مى شده است .

اینک به برخى از آنهااشاره مى کنیم :

1. شناخت سیر دعوت و رسالت پیامبر و نحوه تبیین و تشریع احکام و قوانین درقرآن .

2. فوایدى که از جهت تقیید و یا تخصیص مطلقات و عمومات قرآنى با شناخت تقدیم و تاءخیر آیات و سوره ها حاصل مى گردد و نیز احیانا تشخیص آیات ناسخ ازمنسوخ .

3. آگاهى بر یکى از ابعاد اعجاز قرآن و تحریف ناپذیرى آن که از راه تاءمل و تدبردر سوره هاى مکى و مـدنـى به دست مى آید.

توضیح این که , سوره هاى مکى غالباسوره هایى کوچک و با آیاتى کوتاه و مـوزونـنـد, بـه خلاف سوره هاى مدنى .

این ویژگى ها در آغاز نزول قرآن از طرفى اعجاز قرآن در نـاحـیـه تحدى و از سوى دیگرتحریف ناپذیرى آن را به خاطر سهولت در فراگیرى و حفظ نمایان مى سازد.

ایـن فـوایـد سبب گشته است تا بسیارى تاءکید نمایند که ورود در تفسیر و فهم آیات قرآن بدون اطلاع از سوره هاى مکى و مدنى امکان پذیر نیست .

ب ) ضابطه این تقسیم

در تفکیک آیات و سوره هاى مکى از مدنى , سه معیار و ضابطه ذکر شده است :

1 . ضابطه زمانى ,

2 . ضابطه مکانى ,

3 . ضابطه خطابى .

1. ضـابطه زمانى : در این معیار, هجرت پیامبراکرم (ص ) ملاک قرار گرفته است .

هرآیه و سوره اى کـه قـبل از هجرت و یا در اثناى هجرت قبل از رسیدن به مدینه نازل شده باشد, مکى و آنچه پس از هجرت نازل گردیده ـ اگرچه در مکه نازل شده باشد ـ مدنى است .

2. ضـابطه مکانى : در این معیار, مکان نزول آیه تعیین کننده مکى یا مدنى بودن آن است .

هرچه در مـکه و اطراف آن نازل شده باشد, مکى و هرچه در مدینه و اطراف آن نازل شده باشد, مدنى است .

بر این اساس آیات و سورى که نه در مکه و نه در مدینه نازل شده باشند, نه مکى اند و نه مدنى .

3. ضابطه خطابى : آیات و سورى که خطاب به مردم مکه است , یعنى در آنهاخطاب یا ایها الناس به کـار رفـته مکى , و آیات و سورى که خطاب به مردم مدینه است , یعنى در آنها خطاب یا ایها الذین آمنوا به کار رفته مدنى هستند.

(ابن مسعود) مشهور در میان مفسران , انتخاب ضابطه اول در تفکیک بین سوره هاى مکى ومدنى است

ج ) ویژگى هاى سوره هاى مکى و مدنى

جعبرى گفته است : براى شناخت مکى و مدنى دو روش وجود دارد: سماعى و قیاسى .

سماعى , همان است که نزول هر سوره در مکه یا مدینه به مانقل شده باشد.

در روش قـیـاسى هر سوره اى که در آن فقط یا ایها الناس یا کلا یا اول آن حروف مقطعه باشد (به استثناى بقره و آل عمران ) یا قصه حضرت آدم وابلیس (غیر از بقره ) و یا قصص انبیا و امت هاى گـذشـتـه در آن آمـده بـاشـد,مـکـى اسـت و هـر سـوره اى کـه در آن فـریـضـه یا حدى باشد مدنى است .

به طور کلى با تدبر در محتواى آیات و سوره هاى قرآن و مقایسه میان آیات , مى توان براى هریک از آیـات و سـوره هاى مکى یا مدنى , ویژگى هایى را برشمرد.

این ویژگى هاگرچه نمى توانند کلیت داشته باشند, اما راهنماى خوبى براى تشیخص مکى و مدنى بودن آیه ها و سوره ها هستند.

ویژگى هایى که غالبا در سوره هاى مکى وجود دارند, عبارتند از:

1. دعـوت بـه اصـول عـقـاید, مثل ایمان به خدا و روز قیامت و تصویر نمودن صحنه هاى حساب و حالات بهشتیان و دوزخیان .

2. کوچکى سوره ها و کوتاهى و موزون بودن آیه ها و ایجاز در خطابات .

3. مجادله با مشرکان و ابطال عقاید آنها.

4. کـثرت قسم به خداوند, روز قیامت , قرآن و جز اینها.

در سوره هاى مکى نزدیک به سى سوگند وجـود دارد, در حـالـى کـه در مدنى ها تنها در یک مورد که آیه هفت سوره تغابن است : بلى وربى لـتـبـعثن ثم لتنبئن بما علمتم , آرى سوگند به پروردگارم ,حتما برانگیخته خواهید شد, سپس شما را به آنچه کرده اید واقف خواهند ساخت .

5. کثرت قصص انبیا و امت هاى پیشین و داستان حضرت آدم و ابلیس .

6. کثرت استعمال یا ایها الناس و قلت استعمال یا ایها الذین آمنوا .

در ایـن مـورد برخى به طور کلى گفته اند: هر سوره اى که در آن یا ایها الناس باشد,مکى است .

ولى چنین نیست , زیرا سوره بقره با این که مدنى است در آیه 21 و 168خطاب یا ایها الناس وجود دارد و همین طور در آیه اول سوره نساء که مدنى است یاایها الناس است .

ابن حصار گفته است : همه متفقند که سوره حج مکى است , ولى در آیه 77 از این سوره خطاب یا ایها الذین آمنوا ارکعوا و اسجدوا...

وجود دارد .

7. آیه ها و سوره هاى مکى پرحرارت , تند و با شدت لحنند و تجانس صوتى درآیات وجود دارد.

8. دعـوت بـه ارزش هـاى دیـنـى و اخـلاق متعالى , نظیر محبت , اخلاص , احترام به غیر, اکرام به هـمـسـایـه , نیکى به والدین و مبارزه با عادات زشت اخلاقى , مانند قتل وخونریزى و خوردن مال یتیم و.... ضمنا هر سوره اى که حروف مقطعه در آغاز آن باشد ـ به جز بقره و آل عمران آمکى است .

ویژگى هایى که غالبا در سوره هاى مدنى وجود دارد, بدین قرار است :

1. طولانى بودن سوره ها و آیات ,

2. مجادله با اهل کتاب ,

3. رویارویى با منافقان ,

4. کثرت ذکر جهاد و اذن به جهاد و احکام آن ,

5. تشریح احکام حدود, فرایض , حقوق , ارث , قوانین سیاسى و اقتصادى ومعاهدات ,

6. تفصیل ادله و براهین بر حقایق دینى .

سوره‏هاى مکى و مدنى و فواید شناخت آن‏ها

یکى از مسایل مهم علوم قرآنى،مساله شناخت‏سوره‏هاى مکى و مدنى است.

تشخیص آن‏ها به دلایل ذیل ضرورى است:

1- شناخت تاریخ و مخصوصا تسلسل آیات و سور و تدریجى بودن نزول آن‏ها،ازطریق شناخت‏سوره‏هاى مکى از مدنى است.انسان پیوسته در این جست و جوست‏تا هر حادثه تاریخى را بشناسد،در چه زمانى و در کجا اتفاق افتاده،عوامل و اسباب‏پدید آورنده آن چه بوده است.بدین طریق دانستن سوره‏ها و آیه‏هاى مکى وتشخیص آن‏ها از آیه‏ها و سوره‏هاى مدنى از اهمیت‏به سزایى در فهم تاریخ تشریعات اسلامى برخوردار است

2- فهم محتواى آیه در استدلال‏هاى فقهى و استنباط احکام نقش اساسى دارد.

چه بسا آیه‏اى به ظاهر مشتمل بر حکم شرعى است،ولى چون در مکه نازل شده وهنگام نزول،هنوز آن حکم تشریع نشده بود،باید یا راه تاویل را پیش گرفت‏یابه گونه دیگر تفسیر کرد.مثلا مساله تکلیف کافران به فروع احکام شرعى مورد بحث‏فقهاست و بیش‏تر فقها،آنان را در حال کفر،مکلف به فروع نمى‏دانند.و در این‏زمینه دلایل و روایات فراوانى در اختیار دارند،ولى گروه مخالف(کسانى که کافران‏را در حال کفر مکلف به فروع مى‏دانند)به آیه هفت‏سوره فصلت تمسک جسته‏اند.

آن جا که مشرکان را به دلیل انجام ندادن فریضه زکات مورد نکوهش قرار داده است.

غافل از این که سوره فصلت مکى و فریضه زکات در مدینه تشریع شده است.یعنى‏هنگام نزول آیه یاد شده،زکات حتى بر مسلمانان هم واجب نبوده است،پس‏چگونه مشرکان را مورد عتاب قرار مى‏دهد؟این آیه دو تاویل دارد:

اول،مقصود از زکات در این جا تنها پرداخت صدقات بوده است که مشرکان ازآن محرومند،زیرا شرط صحت صدقه قصد قربت است که کافران از انجام آن‏عاجزند.

دوم،مقصود محرومیت از اداى زکات است و آن بدان جهت است که کفر مانع‏آنان شده است و اگر ایمان داشتند،از این فیض محروم نبودند

3- در استدلالات کلامى،آیات مورد استناد-مخصوصا آیاتى که درباره فضایل‏اهل بیت نازل شده-بیش‏تر مدنى است،چون این مباحث در مدینه مطرح‏بوده است.برخى آن سوره‏ها یا آیات را مکى دانسته‏اند که در آن صورت نمى‏تواندمدرک استدلال قرار گیرد.بنابر این شناخت دقیق مکى و مدنى بودن سوره‏ها و آیات‏یکى از ضروریات علم کلامى در مبحث امامت است.مثلا برخى تمام سوره دهر رامکى دانسته‏اند و گروهى مدنى و بعضى جز آیه فاصبر لحکم ربک و لا تطع منهم آثمااو کفورا همه را مدنى دانسته‏اند.دیگران هم از ابتداى سوره تا آیه 22 را مدنى وبقیه را مکى دانسته‏اند.اختلاف درباره این سوره بسیار است،ولى ما آن را تمامامدنى مى‏دانیم.

درباره شان نزول آیه‏هاى: <یوفون بالنذر و یخافون یوما کان شره مستطیرا،و یطعمون‏الطعام على حبه مسکینا و یتیما و اسیرا،انما نطعمکم لوجه الله لا نرید منکم جزاء و لاشکورا،انا نخاف من ربنا یوما عبوسا قمطریرا.فوقاهم الله شر ذلک الیوم و لقاهم نضرة وسرورا،و جزاهم بما صبروا جنة و حریرا....گفته‏اند که حسنین بیمار شده بودند.پیامبرگرامى و گروهى از بزرگان عرب به عیادت آنان آمدند و به مولى امیر مؤمنان‏پیش نهاد کردند:چنان چه براى شفاى فرزندانت نذر کنى خداوند شفاى عاجل‏مرحمت‏خواهد فرمود.حضرت این پیش نهاد را پذیرفت و سه روز روزه نذر کرد.

آن گاه که حسنین شفا یافتند در صدد اداى نذر بر آمد.قرص‏هاى نانى براى افطارتهیه کرد،روز اول هنگام افطار مسکینى در خانه را زد و تقاضاى کمک کرد.حضرت‏نان‏هاى تهیه شده را به او داد.روز دوم نیز یتیمى آمد و نان تهیه شده را دریافت کرد.

روز سوم اسیرى آمد و نان‏ها به او داده شد.

حضرت در این سه روز خود با اندک نان خشک و کمى آب افطار کرد.طبرسى‏در این زمینه روایات بسیارى از طرق اهل سنت و اهل بیت عصمت علیهم السلام گرد آورده وتقریبا آن‏ها را مورد اتفاق اهل تفسیر دانسته است.آن‏گاه براى اثبات مدنى بودن‏تمام سوره،روایات ترتیب نزول را-که سوره دهر جزء سوره‏هاى مدنى به شمار رفته-با سندهاى معتبر آورده است ولى کسانى مانند عبد الله بن زبیر که مایل نبودند این‏فضیلت‏به اهل بیت علیهم السلام اختصاص یابد اصرار داشتند که این سوره را کاملا مکى‏معرفى کنند.غافل از آن که در مکه اسیرى وجود نداشت.مجاهد و قتاده از تابعین‏تصریح کرده‏اند که سوره دهر تماما مدنى است،ولى دیگران تفصیل قایل شده‏اند.

سید قطب،از نویسندگان معاصر به قرینه سیاق،سوره را مکى دانسته است.

4- بسیارى از مسایل قرآنى،تنها از طریق مکى و مدنى بودن سوره یا آیه‏ها،حل‏و فصل مى‏شود.مثلا در مساله نسخ قرآن به قرآن برخى راه افراط پیموده‏اند و بیش‏از دویست و بیست آیه را منسوخ معرفى کرده‏اند.در صورتى که چنین عدد بزرگى‏نمى‏تواند صحت داشته باشد و با واقعیت‏سازگار نیست و گروهى راه تفریط درپیش گرفته‏اند اصلا قرآن را غیر قابل نسخ مى‏دانند-به ویژه نسخ قرآن به قرآن،زیراشرط تحقق نسخ،تنافى میان دو آیه است که این گونه تنافى با نفى اختلاف در آیه و لو کان من عند غیر الله منافات دارد.و دسته‏اى حد وسطرا برگزیده و اصل نسخ را پذیرفته‏اند و در کمیت آیات نسخ شده اعتدال را رعایت‏کرده‏اند.از جمله آیاتى که افراطیون آن را منسوخ مى‏دانند،آیه فما استمتعتم به منهن‏فآتوهن اجورهن...» است که درباره ازدواج موقت نازل شده است،که ناسخ آن راطبق گفته امام شافعى محمد بن ادریس-آیه <و الذین هم لفروجهم حافظون، الا على‏ازواجهم او ما ملکت ایمانهم فانهم غیر ملومین،فمن ابتغى وراء ذلک فاولئک هم العادون‏» دانسته‏اند.

نظر مذکور را به دو دلیل نمى‏توان پذیرفت:اولا،زنى که با عقد متعه گرفته‏مى‏شود زوجه است،گر چه احکام او با زوجه دایمى کمى تفاوت دارد.ثانیا،آیه‏اى‏را که ناسخ فرض کرده‏اند در سوره مؤمنون است که تماما مکى است و کسى این آیه‏را استثناء نکرده است.در صورتى که معمولا باید ناسخ پس از منسوخ باشد.مطلب‏فوق را استاد زرقانى نیز یاد آور شده است.

قرآن بر پایه هفت «حرف» نازل شده است

در احادیث متعددی، از پیامبر اکرم (ص) نقل شده است که آن جناب فرموده اند: قرآن بر پایه هفت «حرف» نازل شده است.
در مورد معنای این روایت، دانشمندان اقوالی دارند که از آن میان به سه قول مهمتر اشاره می کنیم:
1- برخی گفته اند مقصود این است که قرائتهای مختلف که با مبانی سازگار باشد همگی معتبر است و هر کدام از آنها را می توان در نماز و ... قرائت کرد.
2- برخی هم گفته اند که «حرف» در این حدیث بـه مـعـنـاى «لـهجه» است. قبایل مختلف عرب با لهجه هاى گوناگون نماز مى خواندند و قرآن را بر خـلاف لهجه قریش - که فصیحترین لهجه هاى عرب است- قرائت مى کردند؛ برخى از صحابه معترض شـدند و از پـیـامـبر(ص ) پرسیدند که آیا باید تمامى مردم طبق لهجه قـریـش آیات قران را تـلاوت کـنـند؟
حضرت در پاسخ ایشان فرمودند: نه، قرآن به هفت لهجه نازل شده و به لهجه قریش اختصاص ندارد. در ضمن، برخی از قرآن پژوهان گفته اند که عدد هفت در این حدیث کنایه از «کثرت» است و مقدار عددی آن منظور نیست.
3- برخی از قرآن پژوهان گفته اند که مقصود از این روایت این است که آیات قرآن هفت بطن و هفت معنا دارد.

برخی از برتری های قرآن بر معجزات دیگر

هر چند همه معجزات پیامبران مهم و شگفت انگیز است، اما قرآن بر معجزات دیگر برتری هایی دارد که به برخی از آنها اشاره می کنیم:

معجزات دیگر نظیر شفای مریضان و زنده کردن مردگان و ... تنها برای اثبات حقانیت آن پیامبر یا افزودن ایمان مردم بود و جنبه هداییگری و تربیتی نداشت و بر دانش انسان ها نمی افزود؛ و در نتیجه، هر پیامبری باید معارف مورد نیاز امتش را، از  آغاز تا انتها، برای امتش بازگو می کرد. قرآن هم معجزه است و هم بر معارف الهی و نکته های تربیتی و ... مشتمل است و کتاب هدایت و تربیت انسان است.

قرآن تنها معجزه پایدار و جاودانه است که در هر دوره و عصری گویای حقانیت خویش است و محدودیت زمانی و مکانی ندارد.  هر کسی می تواند در هر زمان این معجزه را شاهد باشد، اما معجزات دیگر به زمان و مکان خاص محدود است و فقط گروهی از مردم شاهد آن بوده اند.

لیست مراکز علوم قرآنی کشور

آدرس	شهر	نوع فعالیت	نام مرکز
تهران میدان بهارستان	تهران	فعالیتهای ثابت سالانه،فعالیتهای مقطعی	دارالقرآن مدرسه عالی شهید مطهری
تهران	تهران	تدریس و تحقیق در دروس دینی بویژه علوم قرآن و حدیث	دانشکده اصول دین
تهران،امیریه	تهران	بکارگیری روشهای جدید در امر آموزش کلام الله مجید	مؤسسه فرهنگی آموزش قرآن و تجوید (میقات القرآن)
تهران	تهران	تاسیس مراکز خدمات مشاوره ای و رایانه ای،تشکیل بانک نرم افزار،برگزاری همایش بین المللی دین و...	مؤسسه فرهنگی - پژوهشی رضوان القرآن
بیرجند	بیرجند	تلاوت،قرائت،تفسیر،مسابقات قرآنی و ...	مجمع قاریان و حافظان شهرستان بیرجند
بیدگل	بیدگل	انجام کلیه امور قرآنی و معارف اسلامی	مجمع قاریان و حافظان هلال آران بیدگل
کرمان	کرمان	آشنایی با قرائت صحیح و حفظ کامل قرآن و آگاهی برمعارف آن	مجمع قاریان و حافظان قرآن کریم استان کرمان
سفیدشهر کاشان	سفید شهر	تربیت حافظ، حمایت مادی از برنامه های قرآنی،معرفی چهره های موفق قرآنی،برگزاری کلاسهای هفتگی حفظ و...	مجمع حافظان و قاریان کلام وحی سفید شهر
شهرری حرم حضرت عبدالعظیم حسنی	تهران- شهرری	آموزش قرآن،محفل انس باقرآن،برگزاری مسابقات،محافل نور،جلسه ختم قرآن،فعالیتهای فوق برنامه و ...	مرکز آموزش قرآن کریم آستان مقدس حضرت عبدالعظیم(ع)
قم	قم	حفظ مبتدی،حفظ پیشتاز،روخوانی مبتدی،روانخوانی سطح دو،تواشیح و همخوانی	مجمع قرآنی کعبه
حوزه علمیه قم	قم	تربیت قرآن پژوه و محقق،تربیت استاد، پرورش نیروهای توانمند فرهنگی ،پرورش افراد متعهددرزمینه تفسیرو...	مرکز آموزش تخصصی تفسیر و علوم قرآن حوزه علمیه قم
حوزه علمیه قم	قم	کلاسهای حفظ و تفسیر،امور پژوهش علوم قرآنی،تولید نرم افزارهای قرآنی	مرکز فرهنگ و معارف قرآن
مشهد	خراسان- مشهد	مربی روخوانی و حفظ،مربی تجوید،مربی صوت و لحن و مربی وقف	مرکز عالی تربیت مدرس و استاد قرآن کریم
مراکز استانها	کلیه مراکز استانها	تربیت مربی و حافظ کل قرآن و ...	مؤسسه مهد قرآن
تبریز	تبریز-	آموزش روخوانی و روانخوانی و مفاهیم قرآنی،حفظ قرائت و تفسیر،تربیت حافظان کل قرآن و...	مؤسسه مهد قرآن استان آذربایجان شرقی
حوزه علمیه قم	قم	پاسخگویی به شبهات مطرح در حوزه معارف قرآنی و فعالیتهای پژوهشی	مؤسسه پژوهشهای قرآنی نور
تهران	تهران	آموزش قرآن به روش اشاره به شکل موضوعی و ترتیبی	مؤسسه تخصصی حفظ قرآن کوثر
تهران	تهران	انتشار "تفسیر جوان"، انتشارروزنامه و تفسیر بیان، تشکیل"کتابخانه تخصصی قرآنی"،راه اندازی سایت پارسا	مؤسسه تفسیر جوان
قم و تهران	قم حوزه علمیه و تهران	احیا و شکوفایی فرهنگ غنی و پویایی اسلامی از اهم فعالیتهای این مؤسسه می باشد	مؤسسه پژوهشی حوزه و دانشگاه
تهران(دفتر مرکزی)	تهران و سپس دیگر استانها	تاسیس اولین مدارس قرآنی،تاسیس دوره تربیت مربی،اعزام مربی و...	مؤسسه فرهنگی هنری قرآن پژوهان

محتوای سوره های قرآن

هر یک از سور قرآن حاوی مطالب و موضوعات متنوعی است که به بعضی از موضوعات به ترتیب اشاره می شود:

1- محتوای سوره حمد

      این سوره به دو بخش تقسیم می شود: بخشی از حمد و ثنای خدا سخن می گوید و بخشی از نیازهای بنده.

2- محتوای سوره بقره

      بحث های پیرامون توحید و خداشناسی، معاد و زندگی پس از مرگ، اعجاز قرآن،بحثهای درباره یهود و منافقان، تاریخ پیامبران مخصوصاً حضرت ابراهیم علیه السلام و حضرت موسی علیه السلام، بحثهایی در زمینه احکام مختلف اسلامی از قبیل نماز، روزه، جهاد، حج، تغییر قبله، ازدواج و طلاق، تجارت، دَین، ربا، انفاق، قصاص، تحریم قسمتی از گوشت های حرام، قمار، شراب و بخشی از احکام وصیت.

3- محتوای سوره آل عمران

بحثهایی در زمینه ایمان و اسلام و استقامت در راه حمایت و گسترش اسلام، مبارزه منطقی با یهود و مسیحیت و مشرکان و پاره ای از تربیتی و نفی عقاید باطل.

4- محتوای سوره نساء

دعوت به ایمان و عدالت، ذکر سرگذشت پیشینیان، قانون ارث، قوانین مربوط به ازدواج، قوانین کلی برای حفظ اموال عمومی، کنترل و نگهداری و بهسازی محیط خانواده، حقوق وظایف افراد جامعه در برابر یکدیگر، معرفی دشمنان، لزوم اطاعت از رهبری، تشویق مسلمانان به مبارزه و اهمیت هجرت.

5- محتوای سوره مائده

      معرفی عقائد و معارف اسلامی، مسأله رهبری پس از پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله، مسأله اعتقاد به تثلیث در مسیحیت، وفای به عهد، عدالت اجتماعی، شهادت به عدل، تحریم قتل نفس با ذکر داستان فرزندان آدم علیه السلام هابیل و قابیل، معرفی غذاهای حلال و حرام و قسمتی از احکام وضو و تیمّم.

6- محتوای سوره انعام

مبارزه با شرک و بت پرستی، دعوت به اصول سه گانه ی توحید، نبوت، معاد و ذکر اعمال و کردار و بدعتهای مشرکان.

7- محتوای سوره اعراف

      ذکر مسأله مبدأ و معاد، داستان آفرینش آدم، ذکر سرگذشت اقوام نوح و لوط و شعیب (ع) و سرگذشت بنی اسرائیل و مبارزه ی حضرت موسی (ع) با فرعون.

8- محتوای سوره انفال

ذکر مسائل مالی و اقتصادی از جمله: انفال و غنائم، بیان صفات و امتیازات مؤمنان واقعی، داستان جنگ بدر، ذکر احکام جهاد، ذکر جریان شب تاریخی هجرت پیامبر صلّی الله علیه از مکه به مدینه، وضع مشرکان و خرافات آنها قبل از اسلام، بیان حکم خُمس، بیان برتری معنوی مسلمانان بر کفّار، حکم اسیران جنگی، بیان مبارزه با منافقان و راه شناخت آنان.

9- محتوای سوره توبه

قطع رابطه با مشرکان، بیان سرنوشت منافقان و نشانه های آنان، ذکر انحراف اهل کتاب از حقیقت توحید، بحث های مربوط به جهاد، ستایش مجاهدان راه خدا، اشاره به زکات، بیان پرهیز از تراکم ثروت، لزوم تحصیل علم، ذکر داستان هجرت پیامبر صلّی الله علیه و آله، بیان مسأله ماه های حرام، موضوع گرفتن جزیه از اقلیت های مذهبی.

10- محتوای سوره یونس

تکیه بر مسأله ی مبدأ و معاد، مسأله ی وحی و مقام پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله، بیان نشانه های عظمت خداوند، ذکر زندگی پیامبران از جمله: نوح (ع)،موسی(ع) و یونس(ع)،  بیان لجاجت و سرسختی بت پرستان در برابر حق.

11- محتوای سوره هود

ذکر سرگذشت پیامبران مخصوصاً حضرت نوح، مبارزه با شرک و بت پرستی، ذکر مسأله معاد، دستور استقامت کردن به مؤمنان، ذکر سرگذشت هود و صالح و ابراهیم و لوط و حضرت موسی (ع) و مبارزات آنان.

12-محتوای سوره یوسف

تمام آیات این سوره جز چند آیه ی آخر در مورد سرگذشت جالب و شیرین و عبرت انگیز حضرت یوسف (ع) است.

13- محتوای سوره رعد

بیان حقّانیت و عظمت قرآن، ذکر اسرار آفرینش آسمان ها و بیان معاد، اشاره به تسبیح کردن رعد، ذکر سجده آسمانیان و زمینی ها در برابر عظمت خدا، بیان مثال های زیبا برای شناخت حق و باطل، ذکر وفای به عهد و صله ی رحم و صبر و استقامت و انفاق کردن در پنهان و آشکار و بیان سرگذشت اقوام یاغی و سرکش و تهدید کفّار.

14- محتوای سوره ابراهیم

      بیان داستان قهرمان توحید حضرت ابراهیم (ع)، ذکر تاریخ انبیای گذشته مانند: حضرت نوح و موسی (ع) و قوم عاد و ثمود و بیان مسأله مبدأ و معاد.

15- محتوای سوره حجر

سفارش به مطالعه در اسرار آفرینش، بیان مسأله معاد و کیفر بدکاران، ذکر اهمیت قرآن، بیان داستان آدم و سرکشی لبلیس، اشاره به سرگذشت اقوامی چون قوم لوط و صالح و شعیب (ع).

16- محتوای سوره نحل

بیان پاره ای از نعمت های خداوند از قبیل باران و نور آفتاب، انواع گیاهان و میوه ها و مواد غذایی و حیواناتی که خدمتگزار انسان ها هستند، اشاره ی پُر معنی و کوتاه به زنبور عسل، ذکر دلایل توحید، بیان معاد و تهدید مشرکان، دستور به عدل و احسان، هجرت و جهاد و نهی از فحشاء و ظلم و ستم و پیمان شکنی، ذکر کوتاهی  از حضرت ابراهیم(ع).

17- محتوای سوره اسراء

بیان دلایل نبوت، ذکر داستان معراج پیامبر صلّی الله علیه و آله، بیان تاریخ پُر ماجرای بنی اسرائیل، ذکر مسأله وجود حساب و کتاب در زندگی این جهان، حق شناسی بخصوص در رابطه با پدر و مادر، تحریم اسراف و تبذیر کردن و همچنین بُخل و فرزندکشی (در جاهلیت)، زنا و خوردن مال یتیم، کم فروشی، تکبر، خونریزی، بیان تأثیر قرآن در درمان هرگونه بیماری اخلاقی و اجتماعی، ذکر معجزه بودن قرآن.

18- محتوای سوره کهف

ذکر داستان اصحاب کهف، ذکر داستان ملاقات حضرت موسی و خِضر(هر چند نام خِضر در این سوره نیامده) و بیان درسی عمیق و زیبا در این باره، بیان ماجرای ذُوالقرنین و یأجوج و مأجوج.

19- محتوای سوره تحریم

بیان سرگذشت حضرت زکریا و حضرت مریم و عیسی (ع) و ابراهیم و فرزندش اسماعیل و ادریس و پاره ای دیگر از پیامبران بزرگ الهی، بیان مباحثی از قیامت، نفی فرزند داشتن خداوند و بیان مسأله شفاعت.

20- محتوای سوره طه

اشاره به عظمت قرآن و بیان صفات جمال و جلال خداوند، ذکر داستان حضرت موسی و گوساله پرستی بنی اسرائیل، اشاره به مسأله معاد و بیان سرگذشت آدم (ع) و حوّا در بهشت و هبوط آنان.

21- محتوای سوره انبیاء

      اشاره به فرازهایی از حالات 16 تن از پیامبران بزرگ الهی که عبارتند از: حضرت موسی، هارون، ابراهیم، لوط، اسحاق، یعقوب، نوح، داود، سلیمان، ایوب، اسماعیل، ادریس، ذوالکفل، ذَالنّون (یونس)، زکریا و یحیی. همچنین اشاره به توحید و پیروزی حق علیه باطل.

22- محتوای سوره حج

      ذکر آیاتی در مورد معاد و بیان دلایل آن، بررسی سرگذشت عبرت انگیز گذشتگان از جمله قوم نوح، عاد، ثمود، قوم ابراهیم و لوط، قوم شعیب و قوم موسی. بیان مباحثی در مورد مسأله حج و سابقه تاریخی آن از زمان حضرت ابراهیم و بیان مسأله قربانی کردن در حج و طواف...، تشویق به نماز و زکات و امر به معروف و نهی از منکر و بیتن توکل کردن به خداوند.

23- محتوای سوره مؤمنون

      بیان اوصاف مؤمنان، بیان خداشناسی همراه با آوردن نشانه های مختلفی ار نظام شگرف آفرینش انسان و حیوانات و گیاهان، بیان سرگذشت پیلمبرانی چون: نوح، هود، موسی و عیسی علیهم السلام، بحث هایی درباره معاد.

24- محتوای سوره نور

این سوره را می توان سوره پاکدامنی و عفت و مبارزه با آلودگی های جنسی دانست. چرا که قسمت عمده ی دستوراتش بر محور پاکسازی اجتماع از طرق مختلف از آلودگی های جنسی دور می زند.

25- محتوای سوره فرقان

ذکر دلایل توحید و اشاره به منطق ضعیف مشرکان، نشانه های عظمت خداوند مانند: روشنایی آفتاب، ظلمت و تاریکی شب، باد و باران، زنده شدن زمین، آفرینش آسمانها و زمین و خورشید و ماه سیر منظم آنها، بیان صفات مؤمنان راستین.

26- محتوای سوره شُعراء

بیان عظمت قرآن، فرازهایی از سرگذشت هفت پیامبر بزرگ الهی که عبارتند از : نوح، هود، صالح، لوط، شعیب و حضرت موسی (ع) و مباحثی پیرامون شعرا.

27- محتوای سوره نمل

اشاره به معاد، ذکر سرگذشت پنج پیامبر الهی، بیان داستان حضرت سلیمان و ملکه سبأ و سخن پرندگانی چون هدهد و حشراتی چون مورچه با آن حضرت.

28- محتوای سوره قصص

      ذکر تاریخچه ی بنی اسرائیل، بیان داستان قارون آن مرد ثروتمند و مستکبر که سرگذشتی چون فرعون داشت و با این تفاوت که قارون در خاک فرورفت و فرعون در آب غرق شد.

29- محتوای سوره عنکبوت

 بیان مسأله امتحان شدن انسان ها، ذکر وضعیت منافقان، ذکر گوشه هایی از مبارزات پیامبران بزرگ الهی چون: حضرت نوح، ابراهیم، لوط، شعیب و بیان مسأله توحید و ضعف و ناتوانی معبودهای ساختگی.

30- محتوای سوره روم

پیشگویی پیروزی رومیان بر ایرانیان در جنگی که در آینده درگیر می شد، بیان گوشه ای لز طرز فکر و حالات افراد بی ایمان، اشاره به مسأله مالکیت و حق ذی القربی و نکوهش ربا خواری.

31- محتوای سوره لقمان

اشاره به عظمت قرآن، ذکر قسمتی از سخنان حکمت آمیز لقمان به فرزندش، بیان دلایل توحید و اشاره کوتاهی به مسأله معاد و بیان علم غیب خداوند.

32- محتوای سوره سجده

بیان عظمت قرآن، ذکر آفرینش انسان از خاک و آب و روح الهی، ذکر معاد و انذار و بشارت، اشاره کوتاهی به تاریخ بنی اسرائیل.

33- محتوای سوره احزاب

اشاره به پاره ای از خرافات دوران جاهلیت (قبل از اسلام) مانند مسأله ظِهار (یک شیوه طلاق در جاهلیت بوده)، اشاره به جنگ احزاب، اشاره به همسران پیامبر که باید در همه امور الگو باشند، اشاره به داستان زید پسر خوانده پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله و ذکر مسأله حجاب.

34- محتوای سوره سبأ

بیان مسأله توحید و نبوت و معاد، ذکر نعمت های الهی،بیان سرنوشت شکر گزاران و کافران، دعوت انسان ها به تفکر و اندیشه و عمل صالح.

35- محتوای سوره فاطِر

بیان عظمت خداوند و مسأله توحید، اشاره به مسأله رهبری انبیا و مبارزه آنان با کافران، بیان اندرز و مواعظ الهی در زمینه های مختلف.

36- محتوای سوره یس

بیان رسالت پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله و قرآن مجید و هدف نزول آن، اشاره به رسالت بعضی از پیامبران الهی، ذکر مباحثی درباره توحید، معاد و پایان جهان و بهشت و دوزخ.

37- محتوای سوره صافّات

بحثی پیرامون گروه هایی از ملائکه، بیان عاقبت کافر، ذکر قسمتی از تاریخ انبیای بزرگ الهی  مانند: حضرت نوح، ابراهیم، اسحاق، موسی و هارون، الیاس، لوط و یونس(ع) و بیان یکی از انواع شرک که عبارت باشد از اعتقاد به خویشاوندی خداوند با جن یا فرشتگان، بیان پیروزی لشکر حق بر کفر و نفاق.

38- محتوای سوره ص

ذکر مسأله نبوت پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله، اشاره به گوشه هایی از تاریخ پیامبران مخصوصاً: حضرت داود، سلیمان و ایوب، بیان سرنوشت کفار، بیان آفرینش انسان و مقام والای او و سجده کردن فرشتگان برای آدم.

39- محتوای سوره زُمر

بیان توحید و معاد، بیان پاداش و عذاب در قیامت، بیان اهمیت قرآن مجید، اشاره کوتاه به سرگذشت اقوام گذشته و ذکر مسأله توبه.

40- محتوای سوره مؤمن

طرح داستان حضرت موسی (ع) و فرعون، اشاره به مأمن آل فرعون، دعوت پیامبر صلّی الله علیه و آله به صبر و شکیبایی و اشاره به قیامت و توحید.

41- محتوای سوره فصّلت

توجه دان به قرآن، اشاره به آفرینش آسمان و زمین و مراحل پیدایش کره زمین و کوهها و گیاهان و حیوانات، اشاره به سرگذشت اقوام مغرور و سرکش گذشته از جمله قوم عاد و ثمود و اشاره کوتاهی به داستان حضرت موسی (ع) .

42- محتوای سوره شوری

اشاره به وحی و ارتباط پیامبران با خداوند، بیان یک سلسله مباحث اخلاقی مانند: استقامت، توبه، عفو و گذشت، فرو نشاندن آتش خشم، دوری کردن از لجاجت و دنیاپرستی و جزع و فزع به هنگام بروز مشکلات.

43- محتوای سوره زخرف

اشاره به اهمیت قرآن و نبوت پیامبر اسلام، مبارزه با تقلید های کورکورانه، اشاره به ارزش های باطلی که حاکم بر افراد بی ایمان است، بیان اندرزهای سودمند و مؤثر.

44- محتوای سوره دُخان

بیان عظمت قرآن و اینکه در شب قدر نازل شده است، اشاره به سرگذشت حضرت موسی و قوم بنی اسرائیل در مقابل فرعون، اشاره به هدف آفرینش و بیهوده نبودن خلقت آسمان و زمین.

45- محتوای سوره جاثیه

      بیان عظمت قرآن، ذکر پاره ای از ادعاهای طبیعی مسلکان و پاسخ قاطع آنها، اشاره کوتاهی به سرنوشت بعضی اقوام گذشته چون بنی اسرائیل، دعوت به عفو و گذشت در عین قاطعیت و عدم انحراف از حق، اشاره به حوادث تکان دهنده قیامت، مخصوصاً مسئله نامه اعمال که تمامی کارهای انسان را بی کم و کاست دربرمی گیرد.

46- محتوای سوره احقاف

ذکر عظمت قرآن، اشاره به داستان قوم عاد که ساکن سرزمین احقاف بودند، اشاره به گسترش و عمومیت دعوت پیامبر اسلام تا آنجا که غیر از انسان ها طایفه جن را نیز شامل می شود.

47- محتوای سوره محمّد (ص)

بیان مسئله ایمان و کفر و مقایسه حال مؤمنان و کافران، بیان مسئله جهاد، ذکر شرح حال منافقان، بررسی سرنوشت اقوام گذشته، بیان آزمایش الهی به تناسب مسئله جنگ، ذکر مسئله انفاق که آن نیز نوعی جهاد است و نقطه مقابل آن بُخل.

48- محتوای سوره فتح

اشاره به پیروزی اسلام و تأکید بر تحقق خواب پیامبر صلّی الله علیه و آله مبنی بر وارد شدن به مکه و انجام مناسک عمره، اشاره به حوادث صلح حدیبیه و مسأله بیعت رضوان، اشاره به مقام پیامبر صلّی الله علیه و آله و هدف والای ایشان، معرفی کسانی که از شرکت در جهاد معاف هستند، اشاره به ویژگی های پیرامون پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله و صفات مخصوص آن ها.

49-  محتوای سوره حُجرات

بیان آداب برخورد با پیامبر بزرگ اسلام صلّی الله علیه و آله، اشاره به یک سلسله اصول اخلاق اجتماعی اسلام، بیان دستوراتی در زمینه چگونگی حل و فصل اختلافات داخلی که احیاناً در میان مسلمانان روی می دهد، اشاره به اینکه ایمان تنها به گفتار نیست.

50- محتوای سوره ق

تقریباً تمام آیات این سوره بر محور معاد دور می زند و مباحثی چون ثبت اعمال و اقوال، مرگ و انتقال از این جهان به جهان دیگر، حوادث قیامت و استدلال بر مسئله معاد را مطرح می نماید. البته در این میان به اقوام طغیانگر گذشته چون فرعون و قوم عاد و قوم لوط و قوم شعیب و تُبَّع اشاره می کند.

51- محتوای سوره ذاریات

بیان مسأله معاد، اشاره به توحید، ذکر داستان فرشتگانی که میهمان حضرت ابراهیم شدند، اشاره به داستان حضرت موسی(ع) و قوم عاد و ثمود و قوم نوح.

52- محتوای سوره طور

اشاره به نعمت ها و مواهب الهی برای مؤمنان در قیامت، اشاره به نبوت پیامبر صلّی الله علیه و آله، بیان مسئله توحید و معاد، ذکر عذاب های الهی برای کافران.

53- محتوای سوره نجم

اشاره به تماس مستقیم پیامبر صلّی الله علیه و آله با پیک وحی جبرئیل، اشاره به معراج پیامبر صلّی الله علیه و آله، بیان خرافات مشرکان در مورد بت ها، باز گذاشتن راه توبه، ذکر اقوام گذشته مانند : قوم عاد و ثمود و نوح و لوط.

54- محتوای سوره  قمر

بیان نزدیکی قیامت و موضوع شَقُّ القَمَر، اشاره به قوم سرکش نوح و مسئله طوفان، ذکر داستان قوم عاد و ثمود و مخالفتشان با حضرت صالح و مسئله ناقه (شتر)، اشاره به قوم لوط و سخنی کوتاه در مورد مؤمن آل فرعون.

55- محتوای سوره الرّحمن

اشره به نعمت های الهی، اشاره به چگونگی خلقت جن و انسان، بیان نشانه های خداوند در زمین و آسمان، ذکر نعمت های ابدی جهان آخرت و عذاب های دردناک مشرکان و کافران.

56- محتوای سوره واقعه

بیان نشانه های ظهور قیامت و گوه بندی انسان ها، ذکر مقامات مقربین و اصحاب یمین و انواع مواهب الهی برای آن ها، ذکر اصحاب شمال و مجازات های دردناک آن ها در دوزخ، بیان حالت احتضار و انتقال از این جهان.

57- محتوای سوره حدید

بیان توحید و صفات خداوند که حدود 27 صفت از صفات الهی در آن آمده است. اشاره به عظمت قرآن، ذکر انفاق در راه خدا، اشاره به عدالت اجتماعی که از اهداف مهم انبیاء است، مذمّت و نکوهش رهبانیت و انزوای اجتماعی.

58- محتوای سوره مُجادلة

اشاره به حکم ظِهار، بیان دستور هایی در آداب مجالست از جمله منع کردن از نجویٰ (در گوشی حرف زدن)، بحث در مورد منافقان و دعوت به حِزبُ الله.

59- محتوای سوره حشر

اشاره به تسبیح کردن عمومی موجودات در برابر خداوند، اشاره به ماجرای درگیری مسلمانان با یهودیان پیمان شکن مدینه و اشاره به منافقان مدینه، بیان صفات جمال و جلال خدا و اسماء حُسنیٰ.

60- محتوای سوره مُمتحنه

بیان مسئله حُب فی الله و بُغض فی الله و نهی از طرح دوستی با مشرکان، اشاره به زنان مهاجر و آزمایش و امتحان آن ها.

61- محتوای سوره صف

دعوت به هماهنگی گفتار و کردار و پرهیز از سخن گفتن بدون عمل کردن، دعوت به جهاد، اشاره به پیمان شکنی بنی اسرائیل، بشارت عیسی (ع) به آمدن پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله، تضمین پیروزی اسلام بر همه ادیان، اشاره به زندگی حواریّین حضرت عیسی (ع).

62- محتوای سوره جمعه

بیان توحید و هدف بعثت پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله، ذکر مسئله معاد، اشاره به برنامه سازنده نماز جمعه و بعضی خصوصیات این عبادت بزرگ، اشاره به تسبیح عمومی موجودات، دستور مؤکد برای انجام نماز جمعه و تعطیل کسب و کار برای شرکت در آن.

63- محتوای سوره منافقون

محور اصلی این سوره منافقان است که شامل نشانه های آنان، بر حذر داشتن مؤمنان از توطئه های آن ها می باشد و همچنین توصیه به انفاق در راه خدا و غافل نشدن از ذکر او.

64- محتوای سوره تَغابُن

بیان توحید و صفات و افعال خداوند، اشاره به اینکه روز قیامت روز مغبون شدن گروهی و برنده شدن گروه دیگر است، دستور به اطاعت از خدا و پیامبر و دعوت به انفاق کردن.

65- محتوای سوره طلاق

بیان احکام مربوط به طلاق و اشاره هایی به مبدأ و معاد و نبوت پیامبر و بشارت و انذار.

66- محتوای سوره تَحریم

اشاره به موضوع مربوط به پیامبر صلّی الله علیه و آله با بعضی از همسرانش،دستور به مراقبت در امر تعلیم و تربیت خانواده، اشاره به توبه و جهاد، اشاره به دو تن از زنان صالح یعنی حضرت مریم و همسر فرعون و دو نفر از زنان ناصالح مانند همسر نوح و همسر لوط.

67- محتوای سوره مُلک

اشاره به صفات خداوند و نظام شگفت انگیز خلقت، خصوصاً آفرینش آسمان ها و زمین ستارگان و پرندگان و آب های جاری و آفرینش گوش و چشم.

68- محتوای سوره قلم

ذکر قسمتی از صفات ویژه رسول خدا صلّی الله علیه و آله و مخصوصاً اخلاق برجسته ایشان، بیان قسمتی از صفات زشت دشمنان، بیان عظمت قرآن و اشاره به قیامت.

69- محتوای سوره  حاقّة

بیان مسئله مربوط به قیامت که سه نام از نام های قیامت یعنی «حاقّة ، قارِعَة ، واقِعَة» را در این سوره ذکر فرموده است. اشاره به سرنوشت اقوام گذشته مخصوصاً: قوم عاد، قوم ثمود و قوم فرعون، اشاره به عظمت قرآن و پیامبر صلّی الله علیه و آله.

70- محتوای سوره معارج

بیان خصوصیات قیامت، ذکر پاره ای از صفات انسان های خوب و بد، اشاره به عذاب شدن یکی از منکران پیامبر صلّی الله علیه و آله.

71- محتوای سوره نوح

این سوره سرگذشت حضرت نوح را بیان می کند.

72- محتوای سوره جن

مباحث این سوره عمدتاً درباره موجود ناپیدایی به نام جن می باشد که به ایمان آوردن آنها به پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله و خضوع آنها در برابر قرآن مجید و اعتقادشان به معاد و اینکه دارای گروهی مؤمن و گروهی کافر هستند اشاره شده است.

73- محتوای سوره مزَّمِّل

دعوت پیامبر به قیام شبانه برای عبادت و تلاوت قرآن، اشاره به معاد، اشاره به حضرت موسی (ع)، دعوت به نماز و زکات و انفاق در راه خدا.

74- محتوای سوره مُدَّثِّر

 دعوت پیامبر به قیام و ابلاغ آشکار پیام الهی و صبر و استقامت، تأکید بر امر قیامت از طریق سوگندهای مکرر و اشاره به ارتباط سرنوشت هر انسانی با اعمال او.

75-  محتوای سوره قیامت

مباحث این سوره بر محور قیامت و معاد دور می زند، از جمله بیان حوادث عجیب و هول انگیز که در پایان این جهان و آغاز قیامت روی می دهد و لحظات پُر اضطراب مرگ و انتقال از این جهان به جهان دیگر.

76-  محتوای سوره انسان

اشاره به آفرینش انسان، اشاره به اهمیت قرآن، بیان حاکمیت مشیّت و خواست الهی در عین مختار بودن انسان.

77-  محتوای سوره مرسلات

بیشترین مطلبی که در این سوره مطرح شده است مسائل مربوط به قیامت می باشد.

78- محتوای سوره نبأ

 طرح حادثه بزرگ قیامت در قالب سؤال، اشاره به قدرت خداوند در آسمان و زمین، اشاره به نعمت های الهی برای نیکوکاران و عذاب های دردناک برای طغیانگران و کافران.

79- محتوای سوره نازعات

این سوره بر محور مسائل مربوط به معاد دور می زند و اشاره ای هم به داستان حضرت موسی (ع) و سرنوشت فرعون می نماید و اینکه هیچکس غیر از خدا از تاریخ وقوع روز قیامت باخبر نیست.

80- محتوای سوره عبس

طرح مسئله معاد، اشاره به کسی که در برابر مرد نابینای حقیقت جو برخورد مناسبی نداشت، بیان ارزش و اهمیت قرآن.

81- محتوای سوره تکویر

بیان مسئله قیامت و دگرگونی عظیم در پایان این جهان، اشاره به عظمت قرآن.

82- محتوای سوره اِنفِطار

این سوره نیز بر محور مسائل مربوط به قیامت دور میزند و انسان را به نعمت های خداوند و فرشتگانی که مأمور ثبت اعمال انسان ها هستند توجه می دهد.

83- محتوای سوره مطفّفین

اشاره به کم فروشان و تهدید آنان، اشاره به سرنوشت بدکاران در روز قیامت و نعمت های عظیم الهی برای نیکوکاران.

84- محتوای سوره اِنشقاق

این سوره عموماً به مسأله معاد اشاره دارد و حوادث هولناک روز قیامتا را بیان می کند.

85- محتوای سوره بُرُوج

اشاره به اصحاب اُخدود، اشاره به داستان فرعون و ثمود و اقوام گردنکش و طغیانگری که نابود شدند، بیان عظمت قرآن و اهمیت آن.

86- محتوای سوره طارق

اشاره به مسأله معاد و بیان اهمیت و ارزش و عظمت قرآن مجید.

87- محتوای سوره اعلیٰ

اشاره به دستورات الهی به پیامبر در زمینه تسبیح پروردگار و ادای رسالت، اشاره به مؤمنان خاضع و کافران شقی و ذکر عوامل شقاوت و سعادت.

88- محتوای سوره غاشیة

اشاره به معاد، مسئله توحید و اشاره به آفرینش آسمان و خلقت کوه ها و زمین و اشاره به نبوّت.

89- محتوای سوره فجر

تهدید کافران به عذاب، اشاره به اقوام طغیانگری چون عاد و ثمود و فرعون، اشاره به امتحان شدن انسان و بیان مسئله معاد.

90- محتوای سوره بَلَد

اشاره به اینکه زندگی انسان در این دنیا همواره توأم با مشکلات و رنج است، ذکر پاره ای از نعمت های الهی و ناسپاسی انسان، اشاره به گروه مؤمنان و گروه کافران و سرنوشت آنها.

91- محتوای سوره شمس

اشاره به تهذیب نفس و تطهیر قلب از ناپاکیها و اشاره به اقوام طغیانگر گذشته مانند: قوم ثمود.

92- محتوای سوره لیل

این سوره مردم را به دو گروه تقسیم می کند: انفاق کنندگان با تقوا و بخیلانی که منکر پاداش الهی هستند و پایان کار گروه اول را خوشبختی و آرامش و پایان کار گروه دوم را سختی و بدبختی می شمرد.

93- محتوای سوره ضُحیٰ

این سوره به پیامبر بشارت می دهد که خداوند هرگز تو را رها نساخته است و سپس وعده عطا و یخشش فراوان به او می دهد.

94- محتوای سوره انشراح

در این سوره نیز به قسمتی از مواهب الهی به پیامبر صلّی الله علیه و آله اشاره شده است.

95- محتوای سوره تین

این سوره به آفرینش زیبای انسان مراحل تکامل و عوامل انحطاط او اشاره دارد و نیز مسأله معاد و حاکمیت خداوند را بیان می کند.

96- محتوای سوره علق

این سوره ابتدا به پیامبر دستور قرائت و تلاوت قرآن را می دهد و سپس به آفرینش انسان اشاره می کند و به انسان های ناسپاس وعده ی مجازات دردناک می دهد.

97- محتوای سوره قدر

این سوره به بیان نزول قرآن مجید در شب قدر می پردازد و سپس اهمیت شب قدر و برکات و آثار آن را متذکر می شود.

98- محتوای سوره بیّنه

این سوره به رسالت جهانی پیامبر اکرم  صلّی الله علیه و آله اشاره دارد و همچنین به موضعگیری های مختلف اهل کتاب و مشرکان در برابر اسلام اشاره می کند.

99- محتوای سوره زلزال

این سوره نشانه های وقوع قیامت را بیان می دارد.

100- محتوای سوره عادیات

این سوره به پاره ای از ضعف های نوع انسان همچون بُخل و دنیا پرستی اشاره می نماید و در نهایت مسأله قیامت را مطرح می کند.

101- محتوای سوره قارعة

این سوره به طور کلی از معاد و مقدمات آن سخن می گوید و به پاداش درستکاران و عذاب بدکاران اشاره می کند.

102- محتوای سوره تکاثُر

این سوره در ابتدا به سرزنش افرادی می پردازد که براساس مطالب موهوم بر یکدیگر تفاخر می کنند و سپس به معاد اشاره می شود.

103- محتوای سوره عصر

این سوره اشاره دارد که جز افراد با ایمان همه ی انسان ها در زیانکاری هستند.

104- محتوای سوره هُمزة

این سوره به کسانی اشاره دارد که تمام تلاش خود را متوجه جمع مال کرده و کسانی را که دستشان از آن خالی است به دیده ی حقارت می نگرند و آنها را مسخره می کنند و سپس سرنوشت دردناک این ثروت اندوزان مستکبر را بیان می نماید.

105- محتوای سوره فیل

این سوره به داستان تاریخی معروفی اشاره می کند که در سال تولد پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله واقع شده است و اینکه خداون خانه کعبه را از شر لشکر عظیم کفار که از سرزمین یمن سوار بر فیل آمده بودند حفظ کرد.

106- محتوای سوره قُریش

این سوره به نعمت هایی اشاره دارد که خداوند به قریش ارزانی داشته و در نهایت آنان را به سپاس گزاری و عبادت پروردگار دعوت می نماید.

107- محتوای سوره ماعون

در این سوره به صفات و اعمال منکران قیامت اشاره شده است.

108- محتوای سوره کَوثر

در این سوره خداوند به پیامبر صلّی الله علیه و آله بشارت نعمت های فراوان از جمله کوثر داده و دشمنان او را ابتر می خواند.

109- محتوای سوره کافرون

این سوره پاسخی است کوبنده به درخواست کافران که می خواستند از طریق فشار و سخت گیری، پیامبر صلّی الله علیه و آله را به سازش بکشانند ولی پیامبر دست رد بر سینه آنان زد.

110- محتوای سوره نصر

در این سوره خداوند بشارت و نوید پیروزی عظیمی را به پیامبر صلّی الله علیه و آله می دهد که به دنبال آن مردم گروه گروه به دین خدا وارد می شوند.

۱11- محتوای سوره مسد

در این سوره حمله شدیدی با ذکر نام به یکی از دشمنان اسلام و پیامبر در آن عصر و زمان یعنی ابولهب شده است و اشاره می نماید که او و همسرش هر دو اهل دوزخ هستند.

112- محتوای سوره اخلاص

این سوره چنان که از نامش پیداست از توحید پروردگار و یگانگی او سخن می گوید.

113- محتوای سوره فلق

محتوای این سوره تعلیماتی است که خداون به پیامبر صلّی الله علیه و آله خصوصاً و به مسلمانان عموماً در زمینه پناه بردن به خدا از شر همه اشرار می دهد.

114- محتوای سوره ناس

این سوره به پیامبر صلّی الله علیه و آله به عنوان پیشوا و رهبر دستور می دهد که از شر همه وسوسه گران به خدا پناه ببرد.

حفظ قرآن و حافظان

پیامبر به امر حفظ کردن آیات قرآن، بسیار اهمیت می داد و بدان ترغیب می نمود. ضمناً وامی داشت که آنچه را حفظ کرده اند، نزد او بخوانند.

حافظان و قرّاء نیز، آنچه را فرا گرفته بودند، خدمت پیامبر می خواندند، و آن حضرت دقیقاً استماع می فرمود.

تعداد حافظان بسیار بود، و بنابر یک بررسی لااقل 140 نفر در زمان رسول خدا (ص) حافظ قرآن بودند ولی آنانکه بیش از همه مورد تأیید هستند، عبارتند از :

علی بن ابیطالب علیه السلام

اُبَّی بن کعب

ابوالدّارداء

زید بن ثابت

عبد الله بن مسعود

ابو موسی اشعری